phuocthanh — Mon, 26 Dec 2011 08:46:37 +0000

La bàn là khí cụ�?dùng đ�?định hướng có th�?dùng trên b�? trên nước hay c�?trong không gian. Có hai loại: la bàn t�?dùng kim nam châm và la bàn điện dùng con quay điện. Trong bài này, chúng tôi ch�?nói v�?la bàn t�? Lịch s�?la bàn t�?

Lịch s�?la bàn bắt đầu t�?hơn 1000 năm trước Công nguyên, lúc đó người Trung quốc khám phá ra nguyên tắc và t�?t�?phát triển thêm. Trần Trọng Kim chép trong Việt nam S�?Lược “… và ông Chu Công Ðán lại ch�?ra xe ch�?nam đ�?đem x�?Việt thường v�?nước.” (quyển 1, trang 13) Các s�?sách Tây phương ghi lại là la bàn t�?dùng kim nam châm được các nhà hàng hải Trung hoa dùng khoảng năm 1100 Tây lịch. Các thủy th�?Anh, theo học gi�?Alexander Neckam viết trong sách De Utensilibus (Về các dụng c�? vào năm 1190, đã dùng la bàn t�?trong khi đi biển. Người Arập bắt đầu dùng la bàn khoảng năm 1220 và khoảng 1250 thì người Viking đã biết dùng loại la bàn này. Thu�?đó người ta dùng một thanh nam châm, đặt trên một miếng gỗ nh�?hay trên một cọng sậy rồi đặt vào một tô nước. Miếng gỗ hay cộng sây giúp cho kim nam châm nổi trên nước, làm triệt tiêu các lực ma sát. Nước giúp cho kim bớt chao đảo khi tàu lắc nghiêng hay dọc.

Kim nam châm là chất sắt có t�?tính thiên nhiên lấy t�?trong đá mang tên là lodestone (có ch�?viết loadstone, và còn có tên là magnetite), lấy t�?ch�?lodestar, theo người đi biển là ngôi sao ch�?đường, tr�?sao Bắc đẩu (Polaris hay Pole star tiếng Anh và Étoile polaire, tiếng Pháp). Người ta cũng sớm biết là nếu đ�?cho một thanh kim loại chạm vào đá nam châm thì thanh kim loại cũng có đặc tính như đá nam châm, nghĩa là có khuynh hướng ch�?v�?một phía tương đối c�?định. Và t�?tính được truyền nhận như th�?có th�?b�?phai dần theo thời gian. Thành ra các tàu bè dùng la bàn t�?thời xa xưa vẫn phải mang theo một viên đá nam châm loại tốt, đ�?có th�?nam châm hoá hay t�?hóa kim la bàn khi cần. Người ta đã biết đến s�?t�?hóa vào khoảng th�?k�?th�?11. Trung quốc được xem là nước đầu tiên dùng la bàn từ trong ngành hàng hải. Trước khi phát minh ra la bàn, thủy th�?định hướng bằng v�?trí mặt Trời lúc ban ngày và v�?trí của sao vào ban đêm, và người ta cũng thường theo hướng gió mậu dịch (Trade winds) theo mùa. Người ta đã tìm được những bản đ�?thiên văn cho v�?trí các chòm sao. Trong một bản đ�?thiên văn xưa của Trung quốc ta có th�?thấy chòm sao Thần nông (Scorpio hay Scorpion) và chòm sao Thiên ngưu (Taurus hay Taureau). Nhưng khi trời nhiều mây hoặc mưa thì không th�?định hướng được. La bàn t�?đã giúp giải quyết việc định hướng trong mọi hoàn cảnh thời tiết, k�?c�?việc định hướng của gió mậu dịch. Người Arập học được cách dùng la bàn t�?trong khi buôn bán với Trung Hoa. Sau đó la bàn t�?được đem qua Tây Âu vào cuối th�?k�?th�?12, rồi đến Bắc Âu vào th�?k�?th�?13.. Dưới thời nhà Minh, nhà hàng hải Zhen He cùng với một thái giám triều đình nhà Minh đã đi 7 chuyến thật xa, qua tận b�?biển Phi châu. Mỗi chuyến đi, Zheng He dùng một đội t�?100 tới 200 chiếc thuyền và la bàn t�?đã gi�?vai trò quan trọng trong những cuộc hành trình này. T�?cuối th�?k�?th�?15 cho tới đầu th�?k�?16, những nhà hàng hải Âu châu đã đi thám hiểm nhiều nơi, v�?những đường đi mới, khám phá ra châu Mỹ�?và đã thực hiện những chuyến đi vòng quanh th�?giới. Nếu không có la bàn từ thì khó th�?thực hiện được các chuyến viễn du này.. La bàn từ qua các thời đại: La bàn đầu tiên được gọi là “kim ch�?Nam” do người Trung Hoa phát minh rất sớm, ngay khi người ta tìm ra được t�?lực và đá nam châm, trong khoảng thời k�?chiến tranh, nhà Chu lập quốc. Kim ch�?nam ngày xưa khác la bàn ngày nay. Nó có hình dáng một cái muỗng cắt ra t�?một miếng nam châm thiên nhiên và được đặt trên một cái đ�?bằng đồng đã được mài láng đ�?giảm ma sát. (Lúc đó người ta đã biết đồng là kim loại không có ảnh hưởng trên t�?trường, và do đó, không làm lệch hướng của kim nam châm). Phần muỗng tròn láng đ�?chính giữa đ�?đồng làm trọng tâm thành ra cáng của kim ch�?nam có th�?quay xung quanh. Sau khi muỗng đứng im (cân bằng tĩnh) cáng muỗng ch�?hướng Nam. Người Trung quốc xem hướng Nam là hướng của vua chúa nên dùng ch�?“ch�?Nam” ch�?không dùng ch�?ch�?Bắc. Nếu chiếc muỗng được dùng trên b�? và thường thì được dùng trong ngành địa lý, phong thủy, chọn hướng xây nhà cửa, m�?m�?… Những người đi biển ban đầu dùng “Cá ch�?Nam,” dùng sắt cắt hình con cá, rồi được t�?hóa. Khi được th�?vô nước, “Cá ch�?Nam” s�?lơ lửng trong nước và nằm theo trục Bắc Nam. Và người ta vẫn phải t�?hóa “Cá” khi nào t�?tính của nó yếu đi như đã nói �?trên. Lần lần người ta thay “Cá” bằng một cây kim bằng sắt đã được chà sát trên một nam châm thiên nhiên. Khi kim đã được đ�?t�?hóa cần thiết, kim s�?ch�?hướng Nam khi nằm trên một miếng g�?nh�?hay một cọng sậy, bềnh bồng trong nước. Đó là la bàn đầu tiên. Sau đó kim t�?hóa được gắn vào một cái chén đã có ghi phương hướng, thường là bốn phương chính Ðông, Tây, Nam, Bắc và bốn phương bàng: Ðông Nam, Ðông Bắc, Tây Nam và Tây Bắc. V�?sau, còn thêm tám hướng ph�?nữa như Bắc Ðông Bắc, Tây Tây Nam vân vân. Người ta cũng dần dần biết đến s�?lệch của t�?trường, đ�?t�?thiên, đ�?t�?lệch và các s�?biến thiên này thay đổi theo v�?trí của từng nơi, từng khu vực. (góc lệch t�? declination, t�?thiên variation magnétique hay magnetic variation). Lúc đầu mặt la bàn (còn gọi là Hoa gió , Compass Rose) được chia thành 32 khoảng, sau đó khắc theo vòng tròn thành 360 đ�? Trên b�? quân đội các nước dùng la bàn t�?chính xác hơn, chia thành 6400 khắc. Ngành hàng không cũng dùng la bàn t�? Cho đến bây gi�? phần lớn các phi cơ trực thăng và một s�?phi cơ nh�?vẫn còn được trang b�?la bàn t�?đ�?làm khí c�?định hướng. Khi s�?dụng trong ngành hàng hải, la bàn t�?được dùng đ�?ch�?hướng đi. Ðược trang b�?thêm dụng c�?đo hướng người ta dùng la bàn t�?đ�?đo hướng đối chiếu t�?hai hay ba đối vật được xác định theo bản đ�?hải hành (đỉnh hay mõm núi, đèn phao, hải đăng, các kiến trúc đặc biệt … đ�?xác định v�?trí con tàu, t�?đó tính được khoảng cách đã đi, vận tốc, hướng phải đi … và có th�?nghiệm thêm, qua các cách tính, có hay không có giòng nước ngầm, sức gió … Trong thời cận đại, la bàn được gắn với hoa gió, có đường tim (lubber line đường tương ứng với trục theo chiều dài của con tàu) đặt trong bầu la bàn, mặt trên có kiếng trong và có đèn soi sáng. Bầu la bàn chứa một chất lỏng có mật đ�?(densité) rất gần với trọng lượng chung của hoa gió và kim nam châm đ�?triệt tiêu sức dựa của phần này trên trục chịu. Bầu la bàn được treo trong h�?thống gimbals đ�?lúc nào cũng gi�?được mặt la bàn t�?theo v�?trí mặt phẳng. Ðài đ�?đặt la bàn (pinnacle) thường được gắn rất vững chắc trên trục giữa theo chiều dài con tàu. Hai bên bầu la bàn t�?có hai trái cầu tròn bằng kim loại và có th�?xê dịch được. Người ta di chuyển hai trái cầu này trên giá của chúng đ�?kh�?ảnh hưởng lên trên nam châm của la bàn do các kim loại trên tàu gây ra. Ngày nay người ta có th�?điều chỉnh la bàn t�?bằng cách so sánh các hướng đo bằng la bàn t�?với hướng đo bằng la bàn điện.

Vì la bàn t�?không cần đến một nguồn năng lượng bên ngoài., la bàn t�?được dùng như là một khí c�?định hướng d�?phòng hay đ�?dùng trong trường hợp cấp cứu khi tàu bè mất điện. La bàn t�?còn có th�?được s�?dụng bất c�?lúc nào, trong khi la bàn điện cần phải có một thời gian đ�?con quay điện được khởi động và đạt đến vận tốc quay c�?định. Và điểm đặc biệt nhất là la bàn t�?có th�?được ch�?tạo theo mọi c�?lớn nh�? có th�?cầm trong tay, hay gắn vào mặt sau của đồng h�? vừa gọn, vừa nh�? và ai cũng có th�?dùng được, không phải mất thời gian ch�?dẫn. Ngoài phát minh giấy và bánh xe có l�?la bàn t�?là phát minh được dùng, với ít nhiều cải tiến, lâu dài nhất.

Thuần Ngọc & Võ Th�?Diệu Hằng

Phương hướng – Trang nhà GĐPT Việt Nam | Gia Đình Phật T�?Việt Nam